HIRSZFELD

LUDWIK HIRSZFELD
HISTORIA  JEDNEGO  ŻYCIA

For English version please scroll to the end of the Polish text.

Prezentuję poniżej fragment tekstu opublikowanego 72 lata temu.  Żałuję, że przesłanie jakie niesie książka, z której cytuję jeden rozdział, nie była nigdy obowiązkową lekturą w szkołach w Polsce, w Izraelu, w Niemczech i wszędzie na świecie. Szkoda, że dzieło o takiej zawartości pierwiastka ludzkiego nie kształtowało postaw i nie wytyczało szlaków myśli czasu odbudowy państw, narodów, i społeczności po wojennym koszmarze. A powinno. Nie mam wątpliwości, że bylibyśmy lepszym społeczeństwem, zachowując we właściwych proporcjach wszystko co nas dzieli, łączy lub wyróżnia. Sądzę, że lektura ta, choć mocno spóźniona, może wciąż odegrać niebagatelną rolę, oby tylko czytano ją powszechnie.

Mówię o „Historii jednego życia” Ludwika Hirszfelda.

Kim był?
Żydem urodzonym w Warszawie w rodzinie zasiedziałej w Polsce od dwustu lat. Polakiem, uznającym chrześcijaństwo za niezbywalny atrybut polskości, w związku z czym przeszedł na katolicyzm. Studentem w Würzburgu i w Berlinie, a z czasem profesorem uniwersytetów w Heidelbergu, Zurychu i Warszawie, zaś po wojnie w Lublinie i we Wrocławiu. Został lekarzem i naukowcem w dziedzinach bakteriologii, immunologii oraz stworzonej przez siebie seroantropologii – nowej dziedziny badań różnic serologicznych między ludźmi. Wprowadził oznaczenie grup krwi jako 0, A, B i AB, przyjęte od 1928 roku na całym świecie. Jego badania nad czynnikiem Rh pozwoliły ustalić przyczynę konfliktu serologicznego i w konsekwencji uratowanie życia wielu noworodkom. W 1950 roku został nominowany do nagrody Nobla z medycyny. Niestety, nie przyznano mu jej, a decyzja odmowna komitetu noblowskiego pozostaje w sejfie do dzisiaj nieujawniona. Niemcom przeszkadzał za swoje żydowskie pochodzenie. Wielu Żydom za katolicyzm i polskość; niektórzy nawet aktywnie bojkotowali jego wykłady.

Powrót do odrodzonej Polski i powody, dla których to zrobił wyjaśnia słowami:
„I wreszcie granica polska. Ogarnęło mnie wzruszenie, którego nie jestem w stanie opisać. Pierwsze okrzyki: „herbata, bułeczki", wzruszają mnie do łez. Wracam przecież do kraju po piętnastu latach. W Warszawie, wychodzę z dworca, chciałbym uściskać każdego przechodnia. Głosy kobiece, jakiś charakterystyczny alt odczuwam jak muzykę. Wchodzę do mieszkania matki. Nie zastaję jej: pielęgnuje umierającą babkę. Matka nie wiedziała dokładnie, kiedy wrócę. Ale stół jest nakryty i na nim wszystko, co w dzieciństwie lubiłem, żaden szczegół nie jest pominięty. W jej wspomnieniu żyłem jako mały jedynak. I wówczas zapomniałem i o wojnie, i o nauce, i o Szwajcarii, poczułem się małym chłopcem, szczęśliwym, że ktoś wie, że lubię polędwicę... I rozpłakałem się jak dziecko.

Taki był mój powrót do kraju. Z początku wzruszałem się na widok gotyku i sosen, później, gdy usłyszałem pierwsze głosy: „herbata, bułeczki", a później, gdy znalazłem na stole dowód, że żyję w sercu Matki. To była ojczyzna.

Niewielu było Polaków, którzy pracowali w pracowniach naukowych za granicą, i z tych nie wszyscy wrócili do kraju.
Wrócił Narutowicz. Spotkałem się w kilka lat po jego śmierci z jego przyjacielem w Szwajcarii. Mówił, że Narutowicz jechał do Polski, by — jak twierdził — odbyć służbę wojskową, którą jest winien swojemu krajowi. Ale mówił, że po odbyciu jej wróci do Szwajcarii, którą uważał za drugą ojczyznę. Wrócił zza granicy zoolog Janicki, botanik Basalik, wrócił — przynajmniej na pewien czas — Rajchman i wróciłem ja. Ale nie powróciła wielka Skłodowska, nie powrócił Danysz, nie powrócił Babiński, ani Pożerski, ani bracia Minkowscy, ani Muttermilch. Złożone są pobudki ludzkich czynów. Może ten, który odnalazł drugą ojczyznę, mniej tęskni. A może człowiek jest jak drzewo, które tylko w młodym wieku przeszczepić można na inną glebę.

Wyjechałem z kraju mając lat 18, wróciłem mając lat 35. Była jesień 1919 r. Nie nęciła mnie już ani kariera naukowa za granicą, ani odradzające się życie w Jugosławii, która stała mi się tak bliska. Każde wrażenie wywoływało we mnie jakieś utajone oddźwięki. Odnosiłem wrażenie, że każdej chwili zapuszczam korzenie i odnajduję jakieś ukryte pokarmy, których pragnęło całe moje jestestwo. Byłem jak ktoś, który żył tylko intelektem, a tutaj otwarły się szeroko podwoje duszy i zacząłem się wsłuchiwać w ongiś słyszane dźwięki i nakazy i wspomnienia. W Szwajcarii i w Serbii byłem niejako sam, bez przeszłości. Musiałem własnym wysiłkiem wypełnić przestrzeń wokoło mojej osoby. A tutaj, gdy spojrzę wstecz, wspominam i dumania mojej młodości, i życie podziemne, i tęsknotę tułacza, a przede mną Polska i zaczątek nowego życia i pokolenia, co przyjdą. I poczułem wówczas różnicę: w ojczyźnie ma się i przeszłość i przyszłość, na obczyźnie tylko teraźniejszość. Wiek młody bujny i zdobywczy pragnie przede wszystkim być, wiek dojrzały pragnie być ogniwem pomiędzy tym, co było, i tym, co będzie.
I tak zdecydowaliśmy się z żoną pozostać w kraju.”

O dniu, w którym wysiedlono go z rodziną do getta, pisze w swojej autobiografii tak:
„Naprędce spakowaliśmy trochę rzeczy i trochę żywności. W dwu dorożkach w asyście policji udaliśmy się za granicę „państwa żydowskiego". Padał deszcz, było błoto. Dorożki nie miały prawa wjazdu do obcego państwa, należało przesiąść się do dorożki niearyjskiej. Żołdak, stojący na straży, kazał rzeczy zrzucić w błoto i otworzyć walizki. Zabierał wszystko, co mu się podobało. Zagrabił środki żywności wraz z plecakiem. I mydło, i bielizna żony mu się spodobała. Przecież to naród miłujący ziemię i krew. Miłość do cudzej własności cechuje przecież Żydów. W walizce pomiędzy innymi była moja książka, wydana przez akademię w Mannheimie, gdy byłem asystentem w Heidelbergu. Pyta, co to jest. Powiadam, że to książka pisana przeze mnie, gdy byłem urzędnikiem niemieckim. Odpowiada: „Jetzt bist du aber nur ein Jud". I kradnie dalej. Asystujący przy tym policjant żydowski mówi: „Niech pan nic nie mówi, to bardzo porządny Niemiec... inni zabierają wszystko".
Następnego dnia przyszli Niemcy do mojej willi i zabrali meble, obrazy, dywany i wszystko, co im się spodobało. Książki polecił zarekwirować Zakład, ażeby je uratować od zagłady. A później przyszli dezynfektorzy, aby zniszczyć niebezpieczne zarazki, których miałem być nosicielem. W ten sposób zabrano mi wszystko: stanowisko, majątek, dom, meble, obrazy, książki. Wreszcie bezimienny żołdak za wyższą zgodą zabrał mi bieliznę i trochę jedzenia, które dostaliśmy na drogę. Zabrali mi stanowisko, gdyż uważali Polskę, w której rodzina moja żyła od stuleci, za swoją przestrzeń życiową, z której powinienem być usunięty. Zabrali mi domek i meble, zdobyte pracą całego życia, gdyż oni w najwyższym swym idealizmie marzyli o krwi, ziemi i żelazie, a ja byłem tylko pasożytem. Izolowali mnie, gdyż byłem nosicielem niebezpiecznych zarazków. I postanowili mię zniszczyć, gdyż sprzysiągłem się przeciwko kulturze europejskiej i wypowiedziałem im wojnę.
Że mi ukradli cały dobytek, plon trudu całego życia — przebaczam im. Gdyż złodziejstwo jest, niestety, rzeczą ludzką, szczególnie w czasie wojny. Ale że do tego dorobili światopogląd, że nie motłoch, lecz elita ich kradła — tego im nie przebaczę.
Ani ja, ani świat, ani historia.”

Ale to nie koniec. Niemal 100 lat po opublikowaniu wspólnie z żoną artykułu "Serological differences between the blood of different races" Lancet, 2; 675; 1919, i prawie 60 lat po jego śmierci, dziarski pisarczyk odnotował w 22. numerze „Spiegla” z maja 2013 roku, że Ludwig Hirszfeld ponosi odpowiedzialność za ustanowienie podwalin pod nazistowskią teorię o czystości krwi. Ów pisarczyk, niejaki Von Frank Thadeusz, doczytał się tego u szwajcarskiej historyczki Myriam Spörri, w jej dziele „Reines und gemischtes Blut: Zur Kulturgeschichte der Blutgruppenforschung, 1900–1933” (Czysta i mieszana krew: Kulturowa historia badań nad grupami krwi 1900–1933). Szkoda czasu na polemikę z ową Myriam i „Spiegel-owym” powielaczem jej intelektualnie mocno przenoszonej tezy. Lepiej zrobi to nimieckie wydanie „Historii jednego życia” (Geschichte eines Lebens: Autobiographie), które kilka dni temu ukazało się na półkach księgarskich za Odrą. Powtórzę się tutaj: oby tylko czytano ją powszechnie!

I jeszcze jedno. Przetłumaczyłem na j. angielski tekst rozdziału „Miasto śmierci” (za fachową korektę dziekuję serdecznie Stacy Medina z Canoga Park w Kalifornii), po czym z niemałym zdziwieniem znalazłem w internecie informację o amerykańskim wydaniu ksiązki Hirszfelda („The Story of One Life”). Ukazała się w 2010 roku w tłumaczeniu Marty Balińskiej (daleka krewna L. Hirszfelda) przy współpracy z Williamem Scheiderem, profesorem historii Uniwersytetu Stanowego w Indianapolis. Rząd USA wsparł finansowo wydanie ksiażki, fundując grant na tłumaczenie i kwerendę archiwalną, co zaowocowało obszernym zestawem przypisów i andnotacji. Ksiażka jest dostępna w sieci Amazon. Wielkim orędownikiem wydania wspomnień Ludwika Hirszfelda po angielsku był profesor Andrzej Górski, który oprócz chęci propagowania postaci swojego wielkiego idola naukowego uważał, że książka może stać się ważnym narzędziem edukacyjnym dla czytelników w tym języku, dość jednostronnie z reguły zorientowanych w kwestiach dotyczących Zagłady.

Do przeczytania „Historii jednego życia”, zachęcam gorąco każdego komu bliska jest nauka, historia, oraz zagadnienia takie jak człowieczeństwo, patriotyzm, przyjaźń, pomoc, poświecenie, radość, i wiele innch, opowiedzianych językiem erudyty, który z równą pasją i głębią treści oddał dobro, czułość, poświęcenie oraz zgrozę, podłość, dramat, i ból ludzkiego rodzaju.

Jeśli do tej pory jeszcze kogoś nie przekonałem do sięgnięcia po tę lekturę, to może niech moją zachętę poprą słowa ze „Wstępu” do wspomnianego wydania amerykańskiego, będące same w sobie znakomitym wprowadzeniem w klimat opowieści o życiu Ludwika Hirszfelda.

„Ludwik Hirszfeld prawdopodobnie nigdy nie napisałby tej książki, gdyby nie stracił swojego jedynego dziecka i nie był zmuszony pochować córki pod innym nazwiskiem. Został zatem pozbawiony nie tylko [genetycznej] ciągłości, ale także tożsamości. To przede wszystkim, jak i barbarzyństwo jakiego doświadczył osobiście w okupowanej przez nazistów Polsce, szczególnie w warszawskim gettcie, było tym co popchnęło go do odwiedzenia swojej przeszłości. Było to bez wątpienia w takim samym stopniu kwestią zachowania zdrowia psychicznego jak i pozostawienia bezpośredniego świadectwa. Hirszfeld wyjaśniał swojemu szwajcarskiemu znajomemu, „Pisałem moje wspomnienia w największym bólu”, bezpośrednio po śmierci mojego jedynego dziecka, w domu w środku lasu, gdzie mieszkałem pod przybranym nazwiskiem. Moim jedynym życzeniem było żeby powiedzieć światu o cierpieniu nie do opisania jakie niesie wojna i w jak przerażający sposób wojna zdeformowała ludzką duszę.”

Śmierć córki Hirszfelda stała się jego wewnętrzną motywacją, i książka upamiętnia zarówno ją, jak i jego własne życie, coś czego z oczywistych powodów ona sama nie mogła już dokonać. Pragnienie Hirszfelda żeby być świadkiem nazistowskiego horroru było podobne do tego co odczuwali inni pozostali przy życiu świadkowie, ale jego dodatkowa odpowiedzialność była pochodną jego autorytetu medycznego i naukowego. [...]
Hirszfeld był nie tylko poważanym naukowcem i medykiem, który doświadczył nazistowskiego okrucieństwa. Polska miała bogatą historię i tradycję żydowskiego pochodzenia lekarzy i naukowców, z których wielu nie przeżyło warszawskiego getta. Niektórzy posiadali doświadczenie i prestiż porównywalny z Hirszfeldem, a nawet nieco z ich obserwacji przetrwało w ukryciu w formie wspomnień i dzienników lub zostało przeszmuglowanych na zewnątrz. Wspomienia Hirszfelda były jednakże bez wątpliwości najbardziej znaczące jako świadectwo historyczne.

Czytając wspomnienia Hirszfelda, człowiek staje się świadom tego, że „Historia jednego życia” została napisana przez cierpiącego człowieka, usiłującego pogodzić się z unicestwieniem wartości, które kształtowały jego postawy w młodości i tworzyły świat jaki kiedyś kochał. Zatem, w dodatku do opowieści o życiu naukowca, autobiografia Hirszfelda obrazuje przeznaczenie pojedyńczego istnienia na tle historii jego czasów. Jego życie było zarówno wyjątkowe jak i wiele mówiące o głównych zdarzeniach, które miały wpływ na miliony ludzkich istnień w pierwszej połowie dwudziestego wieku.”

HISTORIA   JEDNEGO   ŻYCIA

ROZDZIAŁ DWUDZIESTY DRUGI

MIASTO ŚMIERCI

Turcy postanowili usunąć psy z Konstantynopola. Obyczaj zabraniał zabijać zwierzęta. Dlatego przeniesiono psy na bezludną wyspę, by się wzajemnie pożarły. Ten sposób pozbycia się psów został napiętnowany jako okrutny i niegodny. Tak było kiedyś ... Obecnie Niemcy zdecydowali się zniszczyć Żydów. Z początku — jak psy z Konstantynopola: ażeby zdechli z głodu, od wszy i brudu, i pożarli się wzajemnie. By dać światu odrażający obraz: oto brudni, zawszeni, wzgardzeni, głodni, a jednak walczący o marne życie — głodne pasożyty.
W tym celu stworzono getta.

Z początku wiele, potem ograniczono ich ilość, by pętla zaciskała się coraz bardziej na szyi skazańców, aż wreszcie skupieni zostali w kilku ośrodkach. Wówczas dopiero zadano im cios ostateczny. W Warszawie wyglądało to w sposób następujący. Od początku okupacji mówiono o stworzeniu dzielnicy żydowskiej. Plan ten był kilkakrotnie odkładany. Epidemiolodzy podobno uprzedzali władze o niebezpieczeństwie podobnych przesunięć; być może, że i mój memoriał przyczynił się do zwłoki. Najprawdopodobniej jednak było to dziełem pieniędzy żydowskich. Aż wreszcie w październiku 1940 roku został wydany rozkaz, ażeby wszyscy „nie-aryjczycy" pod groźbą śmierci przenieśli się do dzielnicy, pozostawiając swe meble. Ponieważ chodziło o liczbę około 400 tys. ludzi, nie można było kontrolować, czy rozkaz pozostawienia mebli został dokładnie wypełniony. Otoczono część miasta drutem kolczastym, następnie wybudowano na koszt Gminy Żydowskiej wysokie mury, pozostawiając tylko kilka wylotów i pozwalając jedynie na wprowadzanie niewielkiej ilości środków żywnościowych — do 200 kalorii dziennie na człowieka, 10% niezbędnej do życia. Następnie przekazano Gminie Żydowskiej wszelkie obowiązki administracyjne, nie nadając jej odpowiednich uprawnień.

Postawiono na czele dzielnicy niemieckiego komisarza, który winien był dbać o to, by odpowiednio do rozkazu Żydzi dość szybko wymierali, nie wywołując publicznego zgorszenia. Następnie wymyślono różne przepisy, ażeby skazańców najskuteczniej ograbić i ażeby naród pasożytów mógł być w sposób najbardziej celowy wyzyskany przez naród idealistów. I dla tego zjawiska, które można by nazwać pasożytnictwem odwróconym, stworzono pięknie brzmiące określenie: należy nauczyć Żydów pracować, żeby wreszcie przestali pasożytować na obcym ciele. I rozpoczęła się walka na śmierć i życie. Co żydowska inteligencja, talent improwizacyjny, głód życia i bezwzględność walczących o swe istnienie mogły dobyć z siebie, zostało rzucone na szalę. Naród, nie przyzwyczajony do rządzenia, bez doświadczenia administracyjnego, z przeważającą liczbą pracowników umysłowych, ograbiony, lżony i krzywdzony, naród bez wewnętrznej dyscypliny, który w najlepszym wypadku przyzwyczajony był do wyrażania swych instynktów społecznych za pomocą krytyki, opozycji i filantropii, naród obdarzony inteligencją powyżej średniej, ale postawą i zdolnością obronną poniżej średniej, został z dnia na dzień zmuszony do zorganizowania administracji, samowystarczalności gospodarczej, a nawet czegoś w rodzaju rolnictwa na ruinach. Jedyny w swoim rodzaju obraz walki o życie, prowadzonej przez ludzi skazanych na śmierć. Jeszcze obecnie brzmi w uszach ludzkości tragiczne ,,Ave Caesar, morituri te salutant". Cóż wołał ginący naród Żydów swoim oprawcom i swoim współplemieńcom, i swoim dalekim, niestety, zbyt dalekim przyjaciołom? Jak pragnął ukształtować w tym tańcu śmierci swe życie i swoją duszę? O czym marzył przed zagładą? I czy wiedział, że musi zginąć? I czy umarł w dumnej postawie, czy w pokorze i rozpaczy?

O, jakże żałuję, że nie posiadam płomiennego pióra, by opisać ostatnie chwile narodu i w pieśni opowiedzieć o jego bohaterach i o jego tchórzach, o zrozpaczonych , ale i o tych, którzy do ostatniego tchnienia dążyli do najwyższych wartości. Niestety, ja tego nie potrafię. Ale może to, że książkę tę piszę krwią serdeczną, zastąpi brak umiejętności pisania. I dlatego snuć będę nadal opowieść o drodze mojego cierpienia, gdyż była ona również drogą cierpienia narodu skazanego na śmierć. Klamka zapadła za nami. Mamy uczucie, żeśmy 'przeszli z chłodnego pokoju do przepełnionego, cuchnącego więzienia, gdzie przestajemy być ludźmi, gdzie każdy może nas uderzyć i gdzie jesteśmy jedynie częścią wzgardzonej masy. Właściwie dostajemy się do obozu koncentracyjnego, stworzonego po to, by się ludzie wzajemnie pożarli i by zginęli z głodu, epidemii i obrzydzenia. W dzielnicy „aryjskiej" na hektar przypada 10 razy mniej ludności niż tutaj. Tam postanowiono wyniszczyć przede wszystkim inteligencję, tutaj wszystkich. Tam pozwalają żyć życiem pachołków, tutaj przeznaczeniem ma być śmierć w pogardzie. Na ulicach takie tłumy, że nie podobna się przecisnąć, przechodzi się jezdnią przez gęstą, zwartą masę. Tłum obdarty do ostateczności, widzi się ludzi w łachmanach, nawet bez koszuli. Na ulicach setki handlujących, głównie kobiet i dzieci. Sprzedają wszystko: guziki, nici, stare ubrania, obwarzanki, papierosy, jakieś egzotyczne wyroby cukiernicze.

Ulica ma swoistą melodię: nieopisany zgiełk i gwar, w którym odróżnić można jednak cieniutkie, zrezygnowane głosy dzieci: „bajgiełki sprzedaję, bajgiełki, bajgiełki, papierosy, cukierki". Trudno zapomnieć te słabe głosy dziecięce. Góry błota i śmieci piętrzą się na jezdniach. Od czasu do czasu dziecko w łachmanach wyrywa jakiemuś przechodniowi paczkę i uciekając pochłania zawartość. Tłum biegnie za nim z przekleństwem. Jeśli je złapie, bije, co nie przeszkadza dziecku kończyć uczty. Co chwilę spotyka się tłumy mężczyzn, kobiet, dzieci, pędzone przez granatową policję w asyście żydowskiej służby porządkowej. Są to uchodźcy. Niosą marne resztki dobytku: jakiś węzełek, czasami poduszkę lub siennik. Szczęśliwsi jadą na wozach. Tłum jest okrutny: gdy jadący odwrócą się na chwilę, mogą stracić ostatni dobytek. Podchodzę i pytam: w przeciągu 5 minut wyrzucono ich z miejsca zamieszkania, nie pozwalając na ogół nic zabierać. Pochodzą z małych miasteczek z okolic Warszawy. Starców, chorych i kaleki wykończono na miejscu. W drodze zabijano tego, kto nie mógł nadążyć. Raz syn zatrzymał się przy zabitym ojcu i został zabity na miejscu. Wyraz twarzy uchodźców tragiczny. Upiorny strach lub ostateczne, tępe przygnębienie. Co chwila widać chmary oberwańców prowadzone przez żydowską służbę porządkową, między nimi czasem twarz inteligenta i ubiór lepszy. Są to mieszkańcy domów, w których zdarzały się wypadki duru plamistego. Wystarczy jeden wypadek, 'by gnać wszystkich mieszkańców do kąpielisk. Że muszą czekać godzinami i że się przy tym zawszą — tego panowie rozkazodawcy nie biorą pod uwagę.

Codziennie spotykam charakterystyczne obrazy: na trotuarze spostrzegam wzniesienie, przykryte gazetami, spod których widać wystające nogi, albo bardzo obrzękłe, albo skrajnie wychudzone. Są to trupy zmarłych z głodu lub z powodu duru plamistego. Niektórzy bezdomni skonali na ulicy. Innych wynoszą krewni lub mieszkańcy domów, ażeby uniknąć kosztów pogrzebu, na który ich nie stać, a jeszcze częściej, by uniknąć konsekwencji duru w kamienicy. Gdyż te konsekwencje są straszne: mogą pozbawić i dachu, i chleba. Tak inteligentnie zwalcza się zarazę. A że wszy z trupa rozchodzą się po ulicy? Władze przy zielonym biurku w tak nieistotne szczegóły nie wchodzą. Trupy zbierane są przez służbę porządkową, ale nieraz leżą po kilka dni. A zbiera się je do szopy naprzeciwko gminy, później zaś leżą w kostnicy cmentarnej. Leżą warstwami jedne na drugich, z powykrzywianymi członkami, prawie zawsze nagie, często nadgryzione przez szczury. Po ulicach suną gęsto smutne żydowskie pogrzeby. Na każdej ulicy zakłady pogrzebowe. Zakłady Pinkierta — to najlepiej w dzielnicy prosperujące przedsiębiorstwo. Uczucie zamknięcia w więzieniu wzmaga się przez to, że co chwila przechodzień napotyka na mur lub druty kolczaste. W ten sposób władze chciały izolować nosicieli niebezpiecznych zarazków. Ludzie nazywający się doktorami medycyny uzasadnili taką tezę. Nauka już dawno zlikwidowała średniowieczne kwarantanny, nie tylko jako okrutne, ale jako bezcelowe. Bezcelowe? Przecież chodzi nie o zlikwidowanie epidemii, lecz o zlikwidowanie Żydów.

la tego celu są bardzo celowe. Mury posiadają parę wylotów. U wylotów stoi straż, w miejscowej gwarze „wacha". Składa się z kilku uzbrojonych Niemców, z pogardą patrzących na tłum, z polskich policjantów i usłużnych policjantów żydowskich, którzy gdy nie dość sprawnie się zachowują, dostają po twarzy. Przy „wasze" od strony dzielnicy chmary oberwanych dzieci, po stronie „aryjskiej" — tłumy gapiów patrzących na widowisko. Te dzieci — to żywiciele dzielnicy. Gdy Niemiec się odwraca, przebiegają na drugą stronę, gdzie zakupują trochę kartofli lub chleba, kładą pod łachmanki i tą samą drogą starają się wracać. Policja polska na ogół spogląda na to pobłażliwym okiem. Żydowscy policjanci walczą z sobą: żal im dzieci i widzą przecież, że one właściwie żywią dzielnicę, że bez nich niejeden umarłby z głodu. Te dzieci to nie tylko żywiciele dzielnicy, ale zwykle jedyne źródło utrzymania rodziny. Gdyż ojcu na ogół zabrali wszystko: warsztat pracy, meble i nieraz ostatnią koszulę. A dziecko przynosi trochę kartofli. Niemiecka straż rozmaicie się zachowuje; zdarza się, choć rzadko, że strażnik uśmiecha się i sam zachęca dziecko do przejścia. Przecież i on ma dzieci. A te Ży- dziątka pomimo wszystko przypominają ludzi. Nie wszyscy Niemcy są katami. Ale często strażnik zdejmuje z ramienia karabin i — strzela. Prosto w drobne ciałka dzieci. Prawie codziennie — czy uwierzycie? — prawie codziennie przyprowadzają do szpitala śmiertelnie ranne dzieci. Wszyscy Żydzi noszą opaski, dzieci są wyjęte spod tego zarządzenia. Ułatwia im to szmugiel. Przejeżdża tramwaj z dzielnicy „aryjskiej". W biegu dzieci zrzucają tobołki i wyskakują z wozu. Inne czekające na nie dzieci chwytają je i zmykają. Jeśli Niemiec to widzi, rozpoczyna się gonitwa. Za dzieckiem biegnie policjant żydowski lub — rzadziej — polski.

Niesamowity to pościg. Czasami odbiera tylko kontrabandę. Kogóż to obchodzi, że dziecko i rodzina, którą ono utrzymuje, z głodu umrze? Ale czasami jest to gonitwa na śmierć i życie: dziecko pojmane zostaje przez Niemca i zabite. Widać po murze wspinające się figurki dzieci. Trzeba przejść przez mur szybko, zanim się Niemiec odwróci, bo gdy dostrzeże — strzela. „Kriegsbefehl des Führers". Czy o n ma w tej chwili upiorną wizję zabijanych dzieci? Tak to wygląda: często każą dziecku wejść na mur z powrotem i strzelają do wspinającego się. Dla przykładu. Ciałko dziecka, jeśli spada na stronę „aryjską", zostaje jak piłka przerzucone do getta. Ten towar jest tam niepotrzebny. Te dzieci przedłużyły życie pół miliona mieszkańców dzielnicy o rok. Jeżeli kiedyś wystawi się pomnik zmarłym, zasługuje nań przede wszystkim to bohaterskie dziecko. Na pomniku tym należałoby wyryć słowa: „Nieznanemu dziecku-przemytnikowi". Tysiące żebraków. Cisną się wszędzie. Niesamowite sceny, przypominające chyba głodne Indie: matka karmi wyschłą piersią niemowlę, a przy niej trupek starszego dziecka. Albo umierający lub udający umierającego, rozciągnięty przez całą szerokość trotuaru. Twarz wykrzywiona bólem, spuchnięte z głodu, nieraz odmrożone kończyny. Słyszę, że codziennie amputują odmrożone palce, ręce i nogi tym żebrzącym dzieciom. Czy są to wielcy artyści? Czy też tak strasznie może wyglądać życie? Uderzają dwa typy nędzarzy: niektórzy wyglądają jak balony — blada, obrzękła twarz, oczu nie widać, nogi jak u słonia. Lub też szkielety obciągnięte bladożółtą skórą.

Twarze dzieci przypominają raczej twarze starców. Były to dwa obrazy głodu: głód mokry i głód suchy. W murach niektórych domów widać otwory: od czasu do czasu przeciska się przez nie worek. Żywność bywa również przerzucana przez mury. Policja, na ogół przekupiona, dyskretnie się odwraca. Ale jeżdżą motocykle z uzbrojonymi Niemcami. Wówczas taki szmugiel przypłaca się życiem. Śmierć objęta jest kalkulacją cen. Produkty w dzielnicy są wielokrotnie droższe niż w dzielnicy „aryjskiej". Ale gdy się czasem je bułkę, nie przechodzi ona przez gardło. Ma się wrażenie, że ma ona smak krwi. Istnieją i inne formy szmuglu, wymagające nie tylko odwagi, ale i fantazji: krowy przewożone w karawanach, cielaki w trumnach, pod sianem, pod słomą. Wszystko to wymaga naturalnie opłat. Część otrzymuje policjant żydowski, część polski, ale lwią część zagarnia żołnierz niemiecki. Współpraca odbywa się harmonijnie, podział jest ustalony według wyższości rasy: Żyd otrzymuje jedną część, Polak dwie, Niemiec siedem. Obok „wachy" trzeba przechodzić z obnażoną głową. Jeśli kto kapelusza nie zdejmie, żołnierz strzela w tłum. Po raz pierwszy, gdy przechodziłem z żoną i córką, nie chciałem zdjąć kapelusza. Przecież chowano nas na przykładzie Wilhelma Tella. Ktoś musi dać przykład dumy, myślałem. Wtem słyszę za sobą głos z tłumu: „Panie, niech pan nie naraża ludzi". Ugiąłem się.

Początkowo mieli Żydzi obowiązek kłaniać się spotykanym Niemcom. Później wydany został zakaz kłaniania się. Ale wynik był ten, że czasem bito Żyda za to, że zdejmował kapelusz, a czasami za to, że nie zdejmował. Ludzie, dla których zdjęcie kapelusza było symbolem niewoli, nie nosili kapeluszy. A w zimie należało chodzić ostrożnie: jeśli się z daleka widziało Niemca, przechodziło się na drugą stronę. W ten sposób tworzyła się koło Niemców aura: należało ich obchodzić jak dzikie zwierzęta, co kąsają. Czasami mknie przez jezdnię samochód z Niemcami. Zwalniają biegu, przyglądają się widowisku. Rzeczywiście, ci Żydzi nie przypominają Europejczyków. Wyglądają jak dzikie zwierzęta. Tylko że w ogrodach zoologicznych jest zwykle napis: „Nie drażnić zwierząt". Istnieją też towarzystwa ochrony zwierząt. Tutaj przeciwnie — należy do dobrego tonu męczyć. Czasami młody oficerek wyjmuje rewolwer i strzela w tłum. Jak pociesznie wyglądają takie uciekające żydki. Albo widzę, jak samochód staje, wysiada zeń oficer lub żołnierz siedzący obok szofera i długim pejczem wali przechodniów. Albo też przywołuje skinieniem ręki Żyda i bije go. Przecież to on wojnę wywołał. Niech go Roosevelt broni. Od czasu do czasu przejeżdżają wielkie autobusy osobowe, a z nich wyglądają zaciekawione twarze żołnierzy. Patrzę: „Kraft durch Freude". Wielka wycieczka do ogrodu zoologicznego „zjednoczonej Europy". Goebbels chce pokazać żołnierzom potęgę niemieckiej pięści i nauczyć gardzić człowiekiem obcej rasy. Bo przecież ten nędzarz nie przypomina człowieka. Goebbels — to wielki znawca duszy niemieckiej. Każdy inny naród zapłakałby, patrząc na tych ludzi wyglądających jak upiory. I w twarz by mu rzucił wyrazy oburzenia. Ale niemiecki żołnierz posłusznie się śmieje. I posłusznie gardzi. A zabić wzgardzonego — to już drobnostka.

Widzę, w czym leży ta tajemnica przemiany człowieka w zbrodniarza. Należy dokonać małego przesunięcia w duszy ludzkiej: odebrać przyszłej ofierze atrybuty ludzkie i nadać jej cechy jakiegoś specjalnie obrzydliwego gatunku: pluskwy, szczura, wszy itd. Do tego służą pisma w rodzaju „Das schwarze Corps". Stwarzają automatyzmy myślowe, którym może się przeciwstawić tylko umysł przyzwyczajony do samodzielnego myślenia. Samodzielności jednak myślenia oducza się za pomocą obozów koncentracyjnych i częstych marszów, które trwają tak długo, aż myśli podnoszą się jak nogi w parademarszu — na rozkaz. Bo jakże inaczej można wytłumaczyć następujące fakty: Mała dziewczynka próbuje przecisnąć się przez „wachę", żołnierz woła ją do siebie i zdejmuje powoli karabin. Dziecko obejmuje jego but, błagając o litość. Żołnierz uśmiecha się i mówi: „Nie umrzesz, odechce ci sią tylko szmuglu". I strzela w obie nóżki. Małe nożyny dziecka strzaskane. Trzeba je amputować. Rzeczywiście, nie będzie się więcej zajmowała szmuglem. Albo inna scena: Żołnierz każe dziecku iść przed siebie i celuje. Dziecko zawraca, klęka i prosi o darowanie mu życia. Żołnierz znów każe iść i strzałem w plecy zabija małe dziecko. Albo też poprzez drut kolczasty Żyd kupił gazetę od chłopca z dzielnicy „aryjskiej". Kupowanie w tej dzielnicy jest Żydom wzbronione. To przestępstwo zasługuje na karę śmierci. Pada strzał i już po Żydzie. W tej chwili przybiega mały piesek. Niemcy lubią zwierzęta. Zabójca schyla się i głaszcze pieska. Działo się to na ulicy Chłodnej w Warszawie, w XX wieku po narodzeniu Chrystusa. Pytano kiedyś małą Żydóweczkę, kim chciałaby być. „Chciałabym być psem, bo Niemcy psy lubią, nie musiałabym się bać, że mię zabiją".

Opowiadam fakty, których świadkiem byłem albo sam, albo ludzie bezwzględnie wiarogodni. Opowiadano mi sceny, których wstydzić się będą Niemcy przez następne sto lat. Żydzi za przepustkami muszą się udawać do pracy do dzielnicy aryjskiej. Tak było przynajmniej z początku. Musiało to odbywać się biegiem, z kapeluszem w ręku. Czasami Niemcy zatrzymują tłum, każą się wyciągnąć w błocie albo robić przysiady, 100—200 razy, póki Żyd nie zemdleje; czasem każą tańczyć. Żołnierze stoją i zaśmiewają się. Pocieszne to widowisko, zwłaszcza gdy taki stary, chudy Żyd musi tańczyć. Nie wytrzymał kiedyś pewien Żyd i powiedział: „Przecież i ja jestem człowiekiem". Żołdak na to: „Nie, ty nie jesteś człowiekiem, ty nie jesteś nawet zwierzęciem, ty jesteś tylko Żydem". Początkowo mieszkaliśmy u znajomych przy ulicy Grzybowskiej. Okna naszego pokoju wychodziły na placyk na rogu Ciepłej. Z rana około szóstej budziły nas samochody ciężarowe zabierające niewolników do pracy na stronę „aryjską". Żydzi to przecież naród pasożytów. Należało ich nauczyć pracować. Niemcy, świetni wychowawcy, nawet Żyda potrafią wychować. Wszyscy Żydzi od lat 12 do 60 podlegają obowiązkowi pracy. Część pracuje w obozach. Opowiem o tej „pracy" później. Jest to martyrologia, o której człowiek współczesny nie mógł mieć pojęcia. Mógł ją wymyślić tylko szatan. Praca w dzielnicy aryjskiej jest natomiast poszukiwana. Można tam zakupić trochę taniej kartofle i chleb i z tej różnicy utrzymać rodzinę. Płaca bowiem dzienna wynosi około 3 złotych, nie wystarcza nawet na śniadanie.

Na placyku zbierają się tłumy chętnych, jest ich więcej, niż ciężarówki mogą zmieścić. Niemiec patrzy spokojnie, jak niewolnicy biją się o miejsca. Gdy mu się ta zabawa znudzi, wyjmuje bat i bije, dla urozmaicenia czasem kopie. Ruch ten jest widocznie uważany w Niemczech za atrybut władzy. Zbyt często widziałem, jak kopano Żydów lekarzy, adwokatów. Zadki są u wszystkich jednakowe. Gdy ciężarówka rusza, spadają uczepieni niewolnicy. Lub też wyrzuca się ich czapki czy węzełki i wówczas już w biegu sami wyskakują. I myślę: zarówno Żydzi jak i Niemcy utracili cechy ludzkie. Tylko dla innych powodów: jedni dlatego, że biją, drudzy dlatego, że są bici. Historia oceni, co stworzy dla trwania obu narodów lepszą legendę. Około siódmej ulica się zaludnia i widzimy kotłujący, czarny tłum. Słyszymy zgiełk i te umierające głosy dzieci zachwalających swój towar. Około 8 wieczorem — godzina policyjna: powoli ucisza się wszystko. Wychodzimy czasami trochę wcześniej na Plac Grzybowski lub Rynkowy. Jedyne miejsce, gdzie widać trochę nieba i przestrzeni. Widzę z daleka drzewa Ogrodu Saskiego, bawiłem się tam jako dziecko. A teraz jestem jednym z tego tłumu nieszczęśliwych. I moja żona i moje dziecko. Jakżeż niedawno chodziliśmy po parku w Instytucie Pasteura w Garehes i siadaliśmy na ławce, na której siadywał Pasteur. Z dumą myślałem wtedy, że dzięki wysiłkowi mego życia wprowadzam dziecko na szczyty, po których chodzą wielkie duchy. I zaprowadziłem moje dziecko na plac Grzybowski. Biedne dziecko, wychowane w polskich tradycjach. Nauczyłem je kochać kraj. A teraz przyszedł ktoś obcy i powiedział, że nie mamy prawa stąpać po tej ziemi, i wygnał nas z domu naszego. Widzę, że córeczka moja nie może pojąć, dlaczego tu się znajduje i czego ten świat chce od niej.

Z placu Grzybowskiego widać z daleka ruiny domów i kościół Wszystkich Świętych. I nad nim piękne niebo, którego nie potrafili zamurować. Chodzimy z podniesionymi głowami, by widzieć jak najwięcej nieba, jak najmniej świata. Opisałem to, co się rzucało w oczy. Ale wrażenia te bynajmniej nie wyczerpują otchłani nędzy. Szaleje dur plamisty. Epidemia, która porywa swe ofiary nieoczekiwanie, wytwarza specjalny nastrój paniki. Duru plamistego boją się i Niemcy. I chodzą pogłoski, że jeśli się nie będzie zwalczać go tak, jak oni sobie życzą, to wysiedlą dzielnicę, a ludzi odpowiedzialnych za stan zdrowia wyślą do obozów. Nikt nie ośmiela się przeciwstawić ich rozkazom. A rozkazy są takie, że ich wypełnienie grozi śmiercią, tylko inną. Bo czyż zamknięcie domów na trzy tygodnie nie oznacza dla większości śmierci głodowej? A dezynfekcja przeprowadzona tak, że niszczy wszystko, czy nie oznacza ruiny? I widzę, że całe zwalczanie epidemii polega na bezmyślnych rozkazach i sprytnym niewykonywaniu ich. Ale gdy to zauważą, grożą ciężkie kary. I dlatego grabią wszyscy ci, których zadaniem jest przeprowadzanie dezynfekcji. Niemcy, Polacy i Żydzi. To już nie ludzie, ale hieny. Opowiem o tym dokładniej później. Spotykam wielu moich uczniów: patrzą beznadziejnie przed siebie. Czują, jak gdyby się znaleźli w domu obłąkanych. To przecież nie może być prawdą. Są zupełnie zagubieni. Widzę, że jeśli ich myśl się nie chwyci czegoś ponadrzeczywistego, co im przypomni dawne życie, to pęknie w nich jakaś istotna sprężyna wewnętrzna. Mówi mi jeden z nich, który był rozmiłowany w książkach, że ma jedno pragnienie: chciałby umrzeć myśląc o zagadnieniach lekarskich, którym poświęcił swe życie. A nie w pohańbieniu. Budzi to jakąś strunę we mnie i zaczyna działać jak wyrzut sumienia. Czym można by tym ludziom pomóc? Kapłan również nie pomaga ciału. A jednak lgną do niego nieszczęśliwi i umierający. Patrzy łagodnym wzrokiem i mówi, że w niebie człowiek nie zazna krzywdy, że czeka go tam spokój i życzliwość. A kto ma tym Żydom powiedzieć, że życie może być jeszcze i dla nich piękne.

Byleby wytrwali i byle w nich ta sprężyna nie pękła. Miałem przecież zawsze klucz do serc młodych. Może by ich zaprowadzić gdzieś na szczyty myśli, gdzie zapomną, że są ... tylko Żydami. Będę im mówił o ciszy pracowni, o uroku pracy naukowej. I o krajach, gdzie Żydem nie gardzą, gdzie myśl stworzona nadaje szlachectwo. Pomóc im nie mogę, ale dam im chwilę zapomnienia. Powiem, że niesłusznie nimi gardzą. Nie powiem im, że są narodem wybranym. Ale powiem im, że nie są wyklęci. Żeby wzięli te swoje dusze obolałe i wzgardzone, i zaczęli je kształtować. By wyplenili bezwzględny głód życia, nie znający hamulców, a nastawili się na życie w gromadzie, które wymaga wzajemnej życzliwości i współczucia. Nie znałem Żydów i nie wiedziałem, jak się trafia do ich serc. Ale przecie już kiedyś trafiłem do duszy serbskiej. Widocznie wieczne są wartości duszy ludzkiej. Psychologia ras. Zostawmy te bzdury Niemcom. Religią miłości można trafić do nieszczęśliwych. Gdyby obecnie rozbrzmiało hasło: „Nieszczęśliwi wszystkich krajów łączcie się" — Żydów byłoby wśród nich najwięcej. Powiedzianoby co prawda, że się wciskają wszędzie. Wiele miesięcy później prezes Czerniakow powiedział, że obecność kilku uczonych, przede wszystkim moja, działała na wielu kojąco. Bo nie czuli się takimi pariasami. Gdy spotykałem się z moimi uczniami, czułem, jak im była potrzebna taka kapłańska opieka. I jeszcze jedno. Zarządzenia przeciwepidemiczne niemieckie były gorsze od samej epidemii. A nikt nie ośmielał się im przeciwstawić. Zdobyłem sobie przecież pewne uznanie w Niemczech. Może, gdy rzucę na szalę autorytet swojego nazwiska, zastanowią się trochę. Słyszę, co prawda, że krytyka jest wzbroniona. Nikomu, a tym mniej Żydom, nie wolno sprzeciwiać się zarządzeniom. W najgorszym razie dostanę się do obozu. Będzie to w dobrej sprawie. I decyduję się: jeśli będę mógł wyjechać za granicę, wyjadę. Bo tam będę mógł walczyć na szerszej płaszczyźnie i dla mojego narodu.

Ale jeśli się nie uda wyjechać, nie porzucę dzielnicy i nie będę się krył. Bo nie chcę, by przyszłe pokolenia i by moje własne sumienie zadało mi pytanie: „Los cię postawił wobec kilkuset tysięcy nieszczęśliwych. Cóż dla nich zrobiłeś? Przeznaczenie dało ci klucz do serc młodych. Czy spróbowałeś je otworzyć i te biedne serca ukoić?" Zostałem. Nie mając nic: ani wpływów, ani środków, ani pracowni. Obcy temu narodowi. Odrzucony przez tłum jako chrześcijanin. Miałem tylko wielkie, bezgraniczne uczucie współczucia. Był to mój kapitał i mój oręż. Mówię do żony:,, Będę musiał zostać, ale wyjdź z tego piekła z dzieckiem. Na wsi może dziecko odzyska zdrowie". Widzę, jak w żonie walczy instynkt matki i instynkt towarzyszki. I jak zwycięża towarzyszka. I mówimy córce: „Kochanie, mamy przyjaciół, chcą cię ratować. I dla nas będzie lepiej, gdy będziesz po tamtej stronie". Ale córka była z dobrego kruszcu ... „Gdzie wy, tam i ja". I tak zostaliśmy w tym piekle we troje. Przyjaciele nasi już po kilku dniach przysłali nam „lewe" papiery i nalegali, byśmy uciekli z getta. Z drugiej strony kontynuowałem moje starania o wyjazd za granicę. Wystąpiliśmy z prośbą o udanie się do Jugosławii w nadziei, że w ten sposób łatwiej będzie otrzymać prawo wyjazdu. W Jugosławii już by nam przyjaciele pomogli. Gdy dowiedzieli się o naszym przymusowym przesiedleniu, zareagowali w sposób, który nas głęboko wzruszył: na ich wniosek młody król nadał mi godność obywatela honorowego Jugosławii i rząd miał wystąpić o przekazanie nas jako niezbędnych fachowców. Doniesiono nam, że nadane obywatelstwo zostało podpisane 24 marca 1941 roku. Ale już 27. tego miesiąca wybuchła wojna. Prysła zatem i ta nadzieja. Zresztą, w tym samym czasie otrzymaliśmy odmowną odpowiedź z Krakowa. Pieniądze wpłacone do Devisenstelle naturalnie przepadły. Próby połączenia się z Nowym Jorkiem były bezowocne. Pośrednio otrzymałem wiadomość, że Niemcy nikogo do Ameryki już nie wypuszczają.

Jeszcze tak niedawno rozsnuwałem przed moją córką wizję wielkiego świata i podtrzymywałem ją na duchu tym, że już wkrótce pozna ludzi życzliwych i uzyska wolność i zdrowie, i radość życia, którą utraciła. Ale z tych wszystkich marzeń pozostały jedynie — mury. Należało się wziąć do realnej pracy. Ale jak? Jak wydźwignąć tę nędzę? Dwie wielkie potęgi wypowiedziały wojnę ludziom zmaltretowanym: Niemcy i dur plamisty. Udaję się do prezesa Czemiakowa i oświadczam mu, że nie proszę o żadną posadę ani stanowisko, ale że jestem bakteriologiem, epidemiologiem i pedagogiem, i że jeżeli mogę być pomocny, to ofiaruję swoje usługi. Prezes robił pozornie wrażenie twardego. Był to człowiek dużego wzrostu, tęgi, o mocno wysuniętej szczęce, co czyniło go podobnym do Mussoliniego. Chciał być twardy, ale w rzeczywistości posiadał miękkie serce człowieka, który czuł, że jest skazany, i pragnie siebie oddać w ofierze. Ale walczył do ostatniej chwili. W jego gabinecie w Gminie wisiał wielki portret Piłsudskiego, którego nie zdjął. Emblemat i symbol ówczesnej państwowości polskiej. Kiedyś przyszli do niego SS, ciężko go pobili i aresztowali. Po kilku dniach go wypuszczono. Prosto z więzienia przyszedł do biura, było jeszcze znać ślady razów na twarzy. Na wprost jego biura znajdował się zbombardowany dom i pusty plac. Kazał tam urządzić ogródek dla dzieci. W chwilach zmęczenia przypatrywał się ich zabawom; to dodawało mu sił. Popierał naukę i sztukę. Zarzucano mu, że wydaje resztki pieniędzy na rzeczy nieistotne, że powinien raczej karmić lepiej uchodźców. Ale on miał „twarde" podejście do życia. Mówił, że naród duchem żyje, że nie może uratować wszystkich, więc chce ratować tych, którzy stanowią o przyszłości narodu. I dlatego opiekował się dziećmi, artystami i uczonymi. W jego gabinecie widziałem liczne obrazy malarzy, zakupione przez Gminę. Nie chciał dopuścić, by artysta umarł z głodu. Zarzucono mu, że ustępował Niemcom. Niech ci, co te zarzuty stawiają, pamiętają, że jego opór mógł oznaczać śmierć... innych. Bo siebie nie oszczędzał.

Byłem świadkiem, jak na posiedzeniu z komisarzem Auerswaldem w sprawie epidemii mówił tak ostro, że komisarz półgłosem powiedział do sąsiada, ale tak, by go wszyscy słyszeli: „Frecher Jude". A o życie ludzi oddanych mu pod opiekę walczył jak lew. Był odważny, gdzie chodziło o niego samego. Ustępował, gdy chodziło o innych. I dlatego dostarczał i żądanych srebrnych nocników, i futer, i pieniędzy. Dopiero, gdy zażądano życia powierzonych mu Żydów, złożył siebie w ofierze. Miał poczucie misji i przypuszczalnie czuł dla mnie sympatię, widząc, że nie kierują mną żadne inne motywy prócz chęci pomocy. Gdy otwierałem kurs dla farmaceutów, wygłosił słowo wstępne do młodzieży: mówił, że marzył w młodości o ciszy pracowni (był z zawodu chemikiem), że życie zmusiło go do innej pracy, ale że szczęśliwy czułby się tylko w pracowni. Z ciepłem i serdecznością mówił do mnie, że mam tu misję do spełnienia. I nawoływał do wytrwania. Ten człowiek zasłużył sobie na pomnik w sercach ludzkich. Sprawy sanitarne były w rękach dra Milejkowskiego. Przed wojną już był działaczem syjonistycznym. Z zawodu był lekarzem. Był radnym gminy i jako taki był przewodniczącym w Wydziale Zdrowia. Niemcy mianowali go poza tym prezesem narodowościowej Izby Lekarskiej. Człowiek ten miał jedną ambicję: chciał być wodzem Żydów w swojej dziedzinie. Była to jednak ambicja człowieka, który walczył nie o wpływy, stanowisko lub pieniądze, ale o miłość swego narodu do siebie. Nie umiał się ostro przeciwstawiać Niemcom, jednakże uzyskiwał od nich niejedno. Walka z epidemią wysunęła konieczność mojego bardziej czynnego udziału. Zdawało mu się wówczas, że byłem konkurentem jego do serc ludzkich. I na tym tle powstawały konflikty, o których myślę obecnie z przykrością. Przekonałem się, że ten drobny człowiek potrafił w pewnych chwilach wykazywać siłę bohatera. Gdy aresztowano pułkownika Kona zamiast niego, dano mu znać, by się ukrył.

Ale on nie był z tych, co pozwolą innym cierpieć za siebie: stawił się natychmiast do biura i gdy przyszli Niemcy, powiedział: „Czekam na panów". Mógł się z łatwością uratować, a jednak, jak słyszę, zginął. Zginął dobrowolnie; jako wódz nie chciał opuszczać swego narodu w niedoli. I myślę, że łatwo jest być bohaterem temu, kto czuje za sobą potęgę państwa i może powiedzieć ,,civis Romanus sum". Ale może większym bohaterstwem jest iść dobrowolnie na śmierć na czele pariasów. W tym drobnym ciele biło wielkie serce. I jeszcze do jednego udałem się, do dra Bielenkiego. Był to cieszący się wielkim powodzeniem lekarz, kapitan Wojsk Polskich. Wysoki, szczupły, miał miły, łagodny uśmiech. Pacjenci go uwielbiali. Gdy później chodziłem z nim na inspekcję dezynfekcji, widziałem, jak na jego widok rozchmurzały się twarze ludzi zmaltretowanych. „Jeśli dr Bielenki bierze udział — mówili — to nam krzywda się nie stanie". Dowiedziałem się później, że jako ochotnik brał udział w obronie Warszawy i kierował jednostką sanitarną na najniebezpieczniejszych odcinkach. Był zawsze pełen inicjatywy. W czasie epidemii pełnił funkcję ordynatora szpitala. Stanął do apelu w czasie epidemii duru plamistego. Należał do typu ludzi o gołębim sercu, którzy potrafią być twardzi, ale dla siebie. Gdy wchodził do szpitala, otaczała go zawsze chmara żebrzących dzieci, którym rozdawał pieniądze. Smutno się wówczas uśmiechał i mówił do mnie: „Umrą o miesiąc później, ale nie mogę się powstrzymać, by im nie pomóc". Jak wielu Żydów, uwielbiał naukę. Przyciągałem go nieraz do wykładów, gdyż czułem w nim zapał i serce, choć nie był dobrym mówcą. Był to typ lekarza, który nie tylko leczy, ale koi także duszą. Z tymi ludźmi zacząłem omawiać główne wytyczne mojej działalności. Uzgodniliśmy, że musi ona iść w trzech kierunkach: organizacji wykładów i odczytów, walki z epidemią i ewentualnego zorganizowania pracowni w szpitalu zakaźnym. Właściwie każde z tych zadań wymagałoby całego człowieka. Ja musiałem je wykonywać jednocześnie.

************************   *   ************************ 

LUDWIK HIRSZFELD

THE STORY OF ONE LIFE

I propose below a fragment of the text published 72 years ago.
I regret that the message conveyed by the book from which I am quoting one chapter has never been a compulsory reading in schools in Poland, Israel, Germany, and in principle everywhere in the world. It is a pity that the work of such a content of the human element did not shape attitudes and did not mark the path of political thought at the time of rebuilding countries, nations, and communities after the nightmare of WWII. And it should. I have no doubt that we would be a better society while managing in proper proportions everything that divides, connects, or distinguishes us from each other. I think that this reading, although long overdue, may still play a significant role, with the assumption that it would be read universally.


I am talking about “The Story of One Life” by Ludwik Hirszfeld.

Who was he?

A Jew, born in Warsaw in a family that had been in Poland for two hundred years. A Pole who recognized Christianity as an inalienable attribute of Polishness, and therefore converted to Catholicism. A student in Würzburg and Berlin, and subsequently a professor of universities in Heidelberg, Zurich, and Warsaw, and after the war in Lublin and Wrocław. He became a doctor and scientist in the fields of bacteriology, immunology, and the seroanthropology - a new field of research on serological differences between people, which he created. He introduced the blood group designations as 0, A, B and AB, which since1928 has been adopted all over the world. His research into the Rh factor has identified the cause of the serological conflict what consequently became the lifesaving factor of many newborns. In 1950 he was nominated for the Nobel Prize in Medicine. Unfortunately, it was not awarded to him. The decision to refuse the Prize has been sealed by the Nobel Committee and remains still unknown. His Jewish origin was a crime for Germans. By many Jews he was ostracized for his Polishness and conversion to Catholicism, and some even actively boycotted his lectures.

About his return to the reborn Poland and the reasons why he did it, Hirszfeld wrote:
"Finally,we have reached the Polish border. The emotions that rose up within me are indescribable. The first calls “herbata, bułeczki’ [tea, buns], brought tears to my eyes. I was returning to my native country after fifteen years of absence. Leaving the railroad terminal in Warsaw, I leave the station, I could have embrace any passerby. Women's voices, with their characteristic alto were like music to my ears. I went to my mother's apartment but did not find her there; she was taking care of my dying grandmother. My mother did not know exactly when I would come, but the table was set, and she had laid out all the foods I had favored as a child. Not a detail was missing. In her memory, I lived as her one and only little boy. When realized that, I forgot the war, science, and Switzerland, and I felt like a little boy who was happy that someone knew he liked [smoked] tenderloin. And I cried like a child.
Such was my return to Poland. At first, my heart was moved when I saw Gothic forms and pines, then when I heard the first calls: "tea, rolls", and finally when I found proof on the table that I still lived in my mother's heart. I was home.
There were not many Poles who had worked in science laboratories abroad, and among these still fewer had returned to their country.
Narutowicz was one who did. Several years after his death, I met a friend of his in Switzerland. He told me that Narutowicz was going to Poland in order - as he put it - to do military service he owed his country. But he also said that after completion of his service he would go back to Switzerland, which he considered his second homeland.
The zoologist Janicki and botanist Basalik returned from abroad. Rajchman returned, at least for a certain time, and so did I. However, neither the great Sklodowska [Madame Curie], nor Danysz, Babinski, Pożerski, the brothers Minkowski, nor yet Muttermilch came back. The motivations of human actions are complex. Perhaps, he who has found a second homeland yearns less for his native country. Or perhaps man is like a tree that can be transplanted into a different soil only when it is young. I left Poland when I was eighteen years old and returned at the age of thirty-five. It was the autumn of 1919. I was lured neither by a scientific career in a foreign country nor by the regenerating life in Yugoslavia that had become dear to me. Each impression induced a hidden resonance in me. I felt as if I were continuously growing deep roots and finding the new nourishment my whole entity was yearning for. I was like one who had lived by his intellect only; while here my heart opened widely, and I was listening intensely to once-heard sounds, dictates, and memories. In Switzerland and Serbia I was strangely alone without a past. By my own efforts, I had to fill the space around me. Whereas here, whenever I look back, I would recall the thoughts of my youth, the underground life, and then the longing of a homeless wanderer; and in front of me, there was Poland, the beginning of new life and the generations to come ion the future. It was then that I understood the difference: in one’s native land one has past and future; in a foreign country one only has the present. A young, exuberant man bent on conquests mainly desires to be, while a mature man desires to be a link between that which was and that which will come.
Thus, my wife and I decided to stay in Poland."

About the day he was displaced with his family to the ghetto, he wrote in his autobiography:
“We quickly packed a few things and some food. In two coaches and with the assistance of the police, we proceeded toward the boundary of the Jewish State. It was raining, and the streets were covered with mud. The coaches were not entitled to enter the foreign state, and we had to change to non-Aryan coach. The soldier on the guard ordered us to place our suitcases on the muddy pavement and open them. He took everything he liked. He took the knapsack in which the food was placed, soap, and my wife’s underwear to which he took a fancy. This was supposed to be a nation loving earth and blood. Love for someone else’s property was supposed to be a Jewish characteristic. In one suitcase he came across my book published in Manheim Academy when I was an assistant in Heidelberg. He asked what it was. I told him I had written the book when I was an employee of the German State. His answer was “Jetzt bist du aber ein Jude” (Now you are only a Jew) and he went on stealing. The Jewish assistant policemen mentioned to me: “Don’t say anything; this is a vert decent German. Others take everything.

The following day, Germans went to my villa and took my furniture, pictures, carpets, and everything they liked. My books were requisitioned by the institute to save them from destruction. Later, the disinfecting team came to kill the dangerous germs that I presumably had been carrying.

Thus, everything was taken away from me: my position, property, house, furniture, pictures, and books. Finally, with consent from above, some nameless soldier grabbed the underwear and a little bit of food we had taken with us for the road. They took my position because they regarded Poland the country where my family lived for centuries, as their living space from which I had to be eliminated. They took the house, and furniture we had acquired with our long-life work, because in their highest idealism they were dreaming of blood, earth, and iron, while I was only a parasite. They isolated me, because I was a carrier of dangerous germs. Finally, they decided to destroy me, because I had conspired against European culture and declared war on them.

That they stole my possessions, the result of my life-long labor – I forgive them, because robbery is alas human, especially in wartime. But, that they did so in the name of an ideology, and that stripping of possessions was carried out not by mobs but by the elite – that I will not forgive them.”
Neither I, nor the world, nor history.”

But this is not all. Almost 100 years after publishing, together with his wife, the article "Serological differences between the blood of different races" Lancet, 2; 675; 1919, and almost 60 years after his death, some hack magazine writer wrote in the 22nd issue of "Spiegel" from May 2013 that Ludwig Hirszfeld was responsible for establishing the foundations for the Nazi theory of blood purity. This writer, Von Frank Thadeusz, got it from the book "Reines und gemischtes Blut: Zur Kulturgeschichte der Blutgruppenforschung, 1900-1933" (Pure and mixed blood: Cultural history of research on blood groups 1900-1933) by the Swiss historian Myriam Spörri. It would be a waste of time to engage in a polemic with this Myriam and a "Spiegel" duplicator of her heavily intellectually warped thesis. It will be better done by the German edition of the "History of One Life" (Geschichte eines Lebens: Autobiographie), which debuted a few days ago in bookstores in Germany.
Let me repeat here: may it be read universally!

And one more thing. I translated the English text of the chapter "City of Death" (thank you Stacy Medina from Canoga Park in California for professional correction), and with great surprise I found on the Internet information about the American edition of "The Story of One Life". The book was released in 2010 in a translation by Marta Balińska (a distant relative of L. Hirszfeld) in collaboration with William Scheider, professor of history at the State University in Indianapolis. The US government financially supported the publication of the book by funding a translation and archival query, which resulted in an extensive set of footnotes and notes. The book is available on Amazon. A great advocate of the publication of Ludwik Hirszfeld's memories in English was Professor Andrzej Górski who, apart from his willingness to propagate the figure of his great scientific idol, believed that the book could become an important educational tool for readers in this language, quite one-sidedly usually oriented on issues related to the Holocaust.

I strongly recommend "The Story of One Life" to everyone who loves science, history, and issues such as humanity, patriotism, friendship, help, sacrifice, joy, and many others expressed in erudite language, which with equal passion and depth of content talks about goodness, tenderness, sacrifice, horror, meanness, drama, and human pain.

*****

THE  STORY  OF  ONE LIFE
CHAPTER TWENTY-TWO
THE   CITY  OF  DEATH

The Turks erst decided to remove the dogs from Constantinople. Their customs forbade killing animals. Therefore, the dogs were moved to a desert island, to devour each other. This way of getting rid of dogs has been stigmatized as cruel and unworthy. But that was long ago. Currently, the Germans decided to destroy the Jews in a similar manner, like the dogs from Constantinople - they would simply let them die of hunger, lice and dirt, and devour each other. To give the world a hideous image: here are dirty, lousy, despised, hungry, yet fighting for a poor life - hungry parasites.
For this purpose, the ghettos were created.

At first a lot, then their number was limited, so that the loop tightened more and more on the neck of the condemned, and finally they were concentrated in several centers. And then, they were finally given the final blow. In Warsaw, it looked like this. From the beginning of the occupation, it was talked about creating a Jewish quarter. This plan was postponed several times. Epidemiologists reportedly warned the authorities about the danger of similar shifts of people; perhaps even my memorial also contributed to the delay. Most probably, however, it was a work of Jewish money. And finally, in October 1940, an order was issued so that all "non-Aryans" would leave their furniture and move to the district under the threat of death. Because it was about 400,000 people, it was impossible to control whether the order to leave the furniture was exactly fulfilled. A part of the city was surrounded with barbed wire, then high walls, with a few openings only, were built at the expense of the Jewish Community. Only a few small quantities of food - up to 200 calories per person a day, 10% of the necessary supply were allowed. Next all administrative duties were passed to the Qahal (Jewish Community), however, without giving it proper permissions.

The head of the district was the German commissioner, who was supposed to ensure that Jews would die out quickly enough, without causing public scandal. Then, various regulations were invented, in order that the convicts could be robbed most effectively, and that the nation of parasites could be most purposely exploited by the nation of idealists. And for this phenomenon, which could be called inverted parasitism, a beautifully sounding term was created: it is necessary to teach Jews to work, that they finally stop parasitizing on a foreign body. And the fight for life and death began. What Jewish brain power, improvisational talent, hunger for life, and ruthlessness in struggle for their existence could draw from themselves, was thrown on the scales. A nation, not accustomed to governing, without administrative experience, with overwhelming numbers of white-collar workers, robbed, reviled and abused, a nation without internal discipline, which at best was accustomed to expressing its social instincts through criticism, opposition and philanthropy, a nation endowed with intelligence above average, but with an attitude and defensive ability below the average, was forced suddenly to organize administration, economic self-sufficiency, and even something like agriculture on the ruins. A unique picture of the struggle for life led by people condemned to death. Even now, the tragic "Ave Caesar, morituri the salutant" sounds in the ears of humanity. What could the dying out nation of Jews tell their oppressors and their tribesmen, and their distant, far too distant friends? How this nation wanted to shape its life and spirit in this death dance? What it dreamt of before the destruction? And did it know that it must die? And did it die with a proud attitude or in humility and despair?

Oh, how I regret that I do not have a fiery pen to describe the last moments of the nation and in a song to tell about its heroes and its cowards, about desperate, but also about those who aspired to the highest values ​​until the last breath. Unfortunately, I cannot do it. But perhaps I write the book with my cordial blood, will that replace the lack of writing skills. And that is why I will continue to tell the story of the path of my suffering, because it was also the path of suffering of the nation condemned to death. The door has been shut behind us. We have the feeling that we have gone from a cold room to a crowded, stinking prison, where we cease to be people, where everyone can strike us and where we are only part of the despised mass. Actually, we got to a concentration camp, created so that people would devour each other and die of hunger, epidemics, and disgust. In the "Aryan" district there are 10 times less population per hectare than here. There, it has been decided to exterminate the intelligentsia, here all people. There, they let live the life of the flunkies, the purpose here is to die in contempt. On the streets, crowds so dense that’s impossible to squeeze through; one must walk in the middle of the road through a thick, compact mass. The crowd stripped over the edge, people seen in rags, even without a shirt. Along the streets, hundreds of traders, mainly women and children, sell everything: buttons, threads, old clothes, bagels, cigarettes, some exotic confectionery.

The street has a peculiar melody, a kind of indescribable noise and buzz, in which you can distinguish thin, resigned voices of children, "bagels sell, bagels, bagels, cigarettes, candies." It is difficult to forget these weak children's voices. Mud and garbage pile up on the roadways. From time to time, a child in rags rips out a packet from somebody’s hand and flees; running, consumes the contents. The crowd runs after him with a curse, and if the perpetrator is caught, they get a beating, which does not prevent the child from finishing the feast. Every moment crowds of men, women, and children can be seen moved by the Blue Police with help of the Jewish security service. They are refugees. They carry wasteful belongings: a knot, sometimes a pillow or a straw mattress. The lucky ones are riding on carts. The crowd is cruel: when the riders turn away for a moment, they may lose their last belongings. They were thrown from their place of residence within five minutes - nothing allowed to take with them. They come from small towns near Warsaw. The old, sick, and crippled were finished on the spot. Those who could not keep the pace of walking, were killed on the go. Once the son stopped at his dead father and was killed on the spot. The look of the faces of refugees was tragic. Ghostly fear or final, blunt depression. Every now and then there are throngs of prisoners being led by the Jewish law enforcement service, sometimes between them the face of an intellectual and a better garment. These are residents of homes where there have been incidents of typhus. One incident is enough to rush all the inhabitants to the bathing areas. But, that they will get the lice while waiting for hours - the gentlemen in command don’t take into consideration.

Every day I see characteristic pictures: on a sidewalk, I notice a hill, covered with newspapers, from which one can see protruding legs, either very swollen or extremely emaciated. These are corpses of the deceased from starvation or because of spotted typhus. Some homeless people died on the street. Relatives or homeowners of the diseased, take them out and drop them on the street in order to avoid the costs of a funeral, which they cannot afford, but even more often to avoid the consequences of typhus in a building, for these consequences are terrible: they can lose the roof and bread. This is the smart way to combat the plague. And that lice from the corpse are spreading on the street? The authorities at the green desk don’t even consider such irrelevant details. The corpses are collected by the sanitation service, but sometimes they remain on the streets for several days. They are collected in a shed opposite the commune, and later they are taken to the cemetery morgue. They lay on top of each other, with disrupted members, almost always naked, often chewed by rats. Sad Jewish funerals move one after another along the streets. Funeral parlors are on every corner. Pinkiert parlors are the most prosperous companies in the district. The feeling of being locked up in prison is intensified by the fact that the passerby constantly encounters a wall or barbed wire. In this way, the authorities wanted to isolate the carriers of dangerous germs. People calling themselves medical doctors justified this thesis. Science has long since eliminated the medieval quarantine, not only as cruel, but as pointless. Pointless? It's not about eliminating the epidemic, it's about termination of the Jews.

For this reason, they are very purposeful. The walls have a couple of exits. At the exits there are guards, called “wacha” (a watch) in the local dialect. They consist of a few armed Germans, with disdain looking at the crowd, Polish policemen, and servile Jewish policemen who get whacked in the face, when they do not act efficiently. On the district side, by the “wacha” there’s a multitude of torn children, and on the "Aryan" side - crowds of onlookers watching the show. These children are the breadwinners of the district. As the German turns, they run to the other side, where they buy some potatoes or bread, put all that in their rags and follow the same path back. The Polish police generally look at this with an indulgent eye. The Jewish policemen are fighting each other: they feel sorry for the children and they see that they are actually feeding the district, where many would die of starvation without these kids. They are not only the breadwinners, but usually the only source of livelihood of the family, because the oppressors usually took everything from the father: a workshop, furniture, and sometimes the last shirt. And the child brings some potatoes. The German guards behave in a variety of ways. It happens, though rarely, that the guard smiles and encourages the child to go. He has children, too. And these Jews, in spite of everything, remind people. Not all Germans are executioners. But often the guard takes off his rifle and shoots. Straight into small bodies of children. Almost every day - will you believe? They bring mortally wounded children to the hospital almost every day. All Jews wear armbands, but this ordinance does not apply to children. That makes smuggling easier. The streetcar comes from the “Aryan” side. The children drop their bundles and jump out of the wagon. The other children, waiting for them, grab the dropped items and disappear. If the German sees it, the race begins. A Jewish policeman chases the child, or less frequently, a Polish policeman.

Amazing chase. Sometimes he only takes away the contraband. Who cares that the child and the family he or she maintains will die of starvation? But, sometimes it is a race for life and death: the child captured by the German is killed. You can see children’s figures climbing up the wall. You must go over the wall quickly, before the German turns around, because when he sees you, he shoots. "Kriegsbefehl des Führers" (“War command of the Fuehrer”).

Does he have a ghastly vision of the children he killed at the moment? This looks like that: they often ask the child to come back and climb the wall back, and then they shoot the climber. That is to be the example. If the child’s body falls on the "Aryan" side, it is like a ball thrown back into the ghetto. This product is not needed there. These children have extended the lives of half a million inhabitants of the district by a year. If one day a monument is erected, the heroic child deserves it in the first place. On this monument, one should engrave the words: "To the Unknown child-smuggler." Thousands of beggars. People swarming everywhere. Amazing scenes, probably reminiscent of hungry India: the mother feeds an infant with a dried-up breast and next to her a dead body of the older child. And dying or pretending to be dying, stretched through the whole width of the sidewalk. A face twisted with pain, swollen from hunger, sometimes frostbitten limbs. I hear that the frostbitten fingers, arms, and legs of those begging children are being amputated every day. Are they the big artists, or is the life so bad? Striking are two types of paupers: some look like balloons - pale, swollen face, eyes cannot be seen, legs like an elephant, or skeletons covered with pale yellow skin.

Children’s faces resemble rather the faces of the elderly. These were two images of hunger, namely hunger wet and dry hunger. In the walls of some houses large voids can be seen: from time to time, a sack is squeezed in through them. Food is also passed over the walls. The police, usually bribed, discreetly turn away. But armed Germans run on motorcycles. Then the smuggler pays with his life. Death is included in the price calculation. The products in the district are many times more expensive than in the "Aryan" district. Despite that one sometimes cannot swallow a bun that tastes like dipped in blood. Cows transported in caravans, calves in coffins, under hay, under straw. All that obviously requires a fee. Part receives a Jewish policeman, another part Polish, but the lion's share pockets a German soldier. The cooperation takes place in harmony, the division is determined by the superiority of the breed: Jew he receives one part, two Poles, seven Germans. Alongside the "wacha", one must walk with his head bared. If somebody does not take off their hat, the soldier shoots in the crowd. For the first time, when I was passing with my wife and daughter, I did not want to take off my hat. After all, we were raised on William Tell’s example. Someone has to give an example of pride, I thought. Suddenly, I hear a voice from the crowd behind me, "Mister, do not put people at risk." I surrendered.

At first Jews had to bow to the Germans they met. Later, a ban on bowing was issued. But the result was that sometimes a Jew was beaten for taking off his hat and sometimes for not taking it off. People for whom taking off the hat was a symbol of captivity, did not wear hats. And in winter it was necessary to walk carefully: if you saw a German from a distance, you would go to the other side. In this way, the impression was formed that the Germans had to be handled like wild animals that bite. Sometimes a car with Germans rushes across the street. They slow down just to look at the spectacle. Indeed, these Jews don’t resemble Europeans. They look like wild animals. Only in zoos are usually posted signs: "Do not tease animals." There are also animal protection societies, but here is the opposite - tormenting is in good taste. Sometimes, a young officer takes out a revolver and shoots in the crowd. How amusing is the look of fleeing Jews!?. Or, I see the car stops, and an officer or a soldier sitting next to the chauffeur gets out and lashes the passersby with a long quirt. Or, he motions a Jew with a hand to approach and then beats him. After all he started the war. Let Roosevelt defend him. From time to time the huge busses would pass by with curious soldiers looking out the windows. I see: "Kraft durch Freude" ("strength through joy"). A great trip to the zoological garden of "united Europe." Goebbels wants to show soldiers the power of the German fist and learn to despise a man of a foreign race, because this pauper does not look like a man. Goebbels is a great maven of the German soul. Every other nation would cry looking at those people who look like ghosts, and they would throw in his face their indignation, but the German soldier obediently laughs, and obediently despises. And to kill the despised man is a trifle.

I see in what resides the secret of transformation of a man into a criminal. It is enough to make a small shift in the human soul - to take away the human attributes and give it features of some especially disgusting species like bedbugs, rat, lice, etc. Newspapers like “Das Schwarze Korps” ("The Black Corps") exist for that purpose. They create thought automatism, which can be opposed only by the mind accustomed to independent thinking. However, the self-reliance is weaned away with the help of concentration camps and frequent marches, which last until the thoughts rise like legs in the military parade - on the orders. How otherwise can the following facts be explained: the little girl tries to squeeze through "wacha", a soldier calls her to him and takes out his rifle slowly. The child hugs his shoe, begging for mercy. The soldier smiles and says, "You will not die, only smuggling will die." And shoots both legs. Child's small legs shattered. They have to be amputated. Indeed, she will not deal with smuggling anymore. Or another scene: A soldier commands the child to go ahead and he aims; the child turns back, kneels, and begs to let him/her live. The soldier orders again the child to go and shoots the small body in the back. Or, through a barbed wire a Jew bought a newspaper from a boy from the “Aryan” side. Buying in this district is forbidden to Jews. This crime deserves the death penalty. A shot is fired and it's over for the Jew. At this moment a small dog runs up. Germans like animals. The killer bends down and strokes the dog. This happened on Chłodna Street in Warsaw, in the twentieth century after the birth of Christ. They once asked a little Jewess who she would like to be, "I would like to be a dog; because Germans like dogs, I would not have to be afraid of killing me."

I am talking about the facts that I witnessed either myself or people entirely trustworthy. I was told stories that Germans will be ashamed of for the next hundred years. Jews must go to work on the “Aryan” side with special permits. That was at least at the beginning. Moving must have been done actually by running, with a hat in a hand. Sometimes the Germans would stop the crowd, make them lie in the mud, or squat 100-200 times, until the Jew faints. Sometimes they make them dance. The soldiers are standing and laughing. It is a hilarious spectacle, especially when such an old, skinny Jew has to dance. Once a Jew could not stand that and said, "But I am a man." A soldier responded, "No, you are not a man, you are not even an animal, you are only a Jew." Initially, we lived with friends at Grzybowska Street. The windows of our room faced the square at the corner of Ciepla Street. In the morning, about six o'clock, we were awakened by lorries taking slaves to work on the "Aryan" side. The Jews were after all a nation of parasites, they had to learn to work. Some work in labor camps; I will talk about this "work" later. This is martyrdom, about which contemporary man could not have had a clue. Only Satan could invent that. Work in the “Aryan” district is sought after. You can buy some cheaper potatoes and bread and keep the family because of that difference. The daily wage is about 3 zlotys, not even enough for breakfast.

There are crowds of volunteers on the square; there are more of them than trucks can fit. The German looks calmly as the slaves fight for space. When he gets bored with it, he takes out the whip and beats them, sometimes for a change he kicks one or two. This movement is apparently regarded in Germany as an attribute of power. Too often, I saw Jewish doctors and advocates being kicked. All butts are the same. When the truck starts moving, some slaves are falling. Or their hats or knots are thrown out and then they are jumping out on their own. And I think, both the Jews and the Germans lost their human characteristics. Only for other reasons: the first because they are beaten, the latter because they beat. History will assess what will generate a better legend for the duration of both nations. About seven o'clock the street gets very busy and we see a throbbing black crowd. We hear the tumult and those dying voices of children advertising their goods. Around 8 P. M. curfew, everything is slowly quietening. We go out a little earlier to Grzybowski or Rynkowy Square. The only place where you can see some sky and space. I can see the Saxon Gardens from a distance, I played there as a child. And now I am one of this crowd of unhappy people. And my wife and my child. Not long ago did we walk around the park at the Pasteur Institute in Garehes and sit on the bench where Pasteur used to sit. With pride I thought then that thanks to the effort of my life I guide my child to the acme, that is populated by spirits of great minds. And I took my child to Grzybowski Square. Poor child, brought up in Polish traditions. I taught her to love the country. And now a stranger has come and said that we have no right to tread on this land, and he has evicted us from our house. I see that my daughter cannot understand why she is here and what this world wants from her.

From the Grzybowski Square one can see from afar the ruins of houses and the Church of All Saints. And there was a beautiful sky above that they could not brick up. We walk with our heads up to see as much sky as possible, as little as possible of our world. I described what caught my eyes. But these impressions by no means exhaust the abyss of misery. Spotted typhus rages. An epidemic that surprises its victims unexpectedly and creates a distinct panic mood. Germans are afraid of the spotted typhus, too. And there are rumors that if fighting the disease does not go as they wish, they will evacuate the district and send people responsible for the health condition to the concentration camps. Nobody dares to disobey their orders. And the orders are such that their implementation results in death, just by other means. Doesn’t locking the houses for three weeks mean death from starvation for most people? And disinfection carried out so that it destroys everything, does not it mean ruin? I see that this battle against the epidemic involves mindless orders and clever failure to do so. But when they notice it, the heavy punishments follow. And that is why all those whose job is to carry out disinfection are thieving. Germans, Poles and Jews. They are not people anymore, but hyenas. I will talk about it later. I meet many of my students, they look hopelessly ahead. They feel as if they are in a cuckoo house. This cannot be true. They are completely lost. I sense that if their minds don’t turn to something supernumerary, which will remind them of their old life, then some important internal spring will break in them. One of them who was enamored in books tells me that he has one desire: he would like to die thinking about the medical issues to which he devoted his life. But never in an ignominy. It awakens some string in me and starts acting like a remorse. What could you help these people? The priest also does not help the body. Yet, the unhappy and dying cling to him. He looks with gentle eyes and says that in heaven a man will not be hurt, that there will be peace and kindness waiting for him. And who is to tell these Jews that life can still be beautiful for them?

As long as they persevered and if only some internal spring did not break in them. I always had the key to the hearts of the young. Perhaps they could be taken somewhere to the peaks of thoughts, where they would forget that they are ... just the Jews. I will tell them about the silence of the lab, about the charm of the scientific work. And about countries where Jews are not despised, where shaped thoughts give nobility. I cannot help them, but I will give them a moment of oblivion. I will tell them that they are unjustly despised. I will not tell them that they are a chosen people. But I will tell them that they are not anathema. That they would take their souls sore and despised and start to shape them. That they would eradicate the ruthless yearning of life that doesn’t know any brakes and set out to live in a community that requires mutual kindness and compassion. I did not know Jews and did not know how to get to their hearts. But I have already managed to find the Serbian soul. Evidently, the values ​​of the human soul are eternal. Psychology of race. Let's leave this nonsense to the Germans. With the religion of love, one can get to the unhappy. If the current slogan was: "Unhappy all countries, unite" - Jews would be the most numerous among them. However, it would be said they get involved everywhere. Many months later the president Czerniakow said that the presence of several scholars, above all mine, was soothing. They did not feel like a pariah. When I met with my students, I felt how much that priestly care was needed for them. And one more thing: German anti-epidemic regulations were worse than the epidemic itself. However, nobody dared oppose them. After all, I gained some recognition in Germany. Maybe when I cast the authority of my name, they will think a little more. I hear, of course, that criticism is forbidden. No one, let alone Jews, may oppose the orders. In the worst case, I will get to the concentration camp. At least it will be for the worthy cause. Therefore, I decide: if I can finally go abroad, I will leave. There I will be able to fight for my nation from the broader plane.

But if I cannot go abroad, I will not leave the neighborhood and I will not hide. Because I do not want future generations and my own conscience to ask me the question, "Fate put you in front of several hundred thousand unhappy people. What have you done for them? Destiny has given you the key to young hearts. Have you tried to open up and relieve these poor hearts?" I stayed in. With nothing, no influence, no resources, no laboratory. A foreigner, rejected by the crowd as a Christian. I had only a great, boundless feeling of compassion. It was my capital and my weapon. I say to my wife, "I will have to stay, but you leave this hell with the child. In the countryside, maybe the child will regain her health." I see how mother's instincts struggle with the life companion's instincts in my wife. And how the companion wins. And we tell our daughter, "Honey, we have friends, they want to save you. And it will be better for us when you are on the other side.” But our daughter was of highest qualities ... "Where you, there and I." And so we stayed in this hell, three of us. Our friends sent us the false papers after a few days and insisted that we escape from the ghetto. On the other hand, I continued my efforts to go abroad and asked to go to Yugoslavia with the hope it would be easier to get the permit. In Yugoslavia friends would help us. When they learned about our forced resettlement, they reacted in a way that moved us deeply: at their request, the young king granted me the honor of an honorary citizen of Yugoslavia and the government was to request our release as the necessary specialists. We were informed that the citizenship was granted and signed on March 24, 1941. But on the 27th of this month, the war broke out in Yugoslavia. So, now that hope shattered, too. Almost at the same time we received a negative answer from Krakow. The money paid to Devisenstelle (foreign exchange agency) naturally was lost. Our attempts to get in touch with New York turned out to be unsuccessful. Indirectly I received the news that Germans don’t release anyone to America anymore.

Not long ago, I spread my vision of the wonderful world in front of my daughter, and I kept up her spirits that soon she would get to know the kind people and receive freedom and health, and the joy of life, which she lost. But out of all these dreams remained only - walls. It was necessary to take a real job. But how? How to lift out of this misery? Two great powers declared war on the battered people: Germany and spotted typhus. I go to chairman Czerniakow and I declare that I am not asking for any job or function, but that I am a bacteriologist, epidemiologist, and teacher, and that if I can be helpful, I offer my services. The president ostensibly made impression of a tough man. He was a man of big height, stout, with a strongly protruding jaw, which made him look like Mussolini. He wanted to be tough, but in fact he had the soft heart of a man who felt he was doomed and wants to sacrifice himself. But he fought until the last moment. A large portrait of Piłsudski hung in his office in the Qahal, which he did not take off. The emblem and symbol of the then Polish statehood. Finally, the SS came to him, they beat him hard and arrested him. After a few days he was released. Straight from the prison he came to the office, there was still evidence of blows on his face. Across from his office was a bombed house and an empty square. He ordered a garden for children there. In moments of tiredness, he watched their games; it gave him strength. He supported science and art. He was accused of spending the rest of his money on irrelevant things, instead of feeding better the refugees. But he had a "hard" approach to life. He used to say that the nation was alive with spirit, and that he cannot save everyone, therefore he wants to save those who represent the future of the nation, and that's why he looked after children, artists, and scholars. In his office, I saw numerous paintings purchased by the Qahal. He did not want to let the artist die of hunger. He was accused of giving in to the Germans. Let those who complain, remember that his resistance could mean death ... to others, because he did not care about himself.

I was a witness at the meeting with Commissioner Auerswald about the epidemic and he spoke so sharply that the Commissioner said in a low voice to the neighbor, but that everyone would hear him, "Naughty Jew." And he fought for the lives of those entrusted to him like a lion. He gave up when it came to other people. And that is why he supplied Germans with the desired silver chamber pots, and furs, and money. Only when he was ordered to give up the lives of the Jews entrusted to him, he sacrificed himself. He had a sense of mission and probably felt for me sympathy, seeing that I am not motivated by any other reasons besides the desire to help. As when I opened a course for pharmacists, he gave a preliminary word to the youth: he said that he dreamed of the silence of the lab in his youth (he was a chemist by profession), that life forced him to perform another job, but he would only be happy in the laboratory. With warmth and cordiality, he told me that I had a mission to fulfill here. And he called for perseverance. This man deserved a monument in the hearts of people. The sanitary matters were in the hands of Dr. Milejkowski. Before the war, he was already a Zionist activist. He was a doctor by profession. He was an alderman and as such was the chairman in the Health Department. The Germans appointed him the president of the nationalistic Chamber of Physicians. This man had one ambition: he wanted to be the leader of the Jews in his field. It was, however, the ambition of a man who fought not for influence, position or money, but for the love of his nation to himself. He could not resist the Germans sharply, but he obtained many things from them. The fight against the epidemic has shown the necessity of my more active participation. It seemed to him then that I was a competitor for his people’s hearts. And against this background, conflicts have arisen, which I recall now unhappily. I found that this small man was able to show the hero's strength at certain times. When Colonel Kon was arrested instead of him, he was tipped off, so that he could hide.

But he was not the one who would let others suffer for himself. He immediately appeared in the office, and when the Germans came he said, "I am waiting for you, gentlemen." He could have easily saved himself, and yet, as I hear, he died. He perished voluntarily. As a chief, he did not want to abandon his people in misery. I think, it is easy to be a hero when one feels the power of the state behind him or her and can say "civis Romanus sum". But perhaps it is a greater heroism to be ready to die in the lead of pariahs voluntarily. A great heart was beating in this tiny body. Then I went to one more person, to Dr. Bielenki. He was a very successful doctor, captain of the Polish Army. Tall, slim, he had a nice, gentle smile. The patients loved him. Later, when I used to assist him during his inspection walks, I saw the faces of the battered people gleaming at his sight. "If Dr. Belenki is taking part - they said - we will not be hurt." I learned later that he volunteered to defend Warsaw and managed the sanitary unit on the most dangerous sections. He was always full of initiative and during the epidemic he was the head of the hospital. He was a type of a soft-hearted person who could be tough, but first of all for himself. When he entered the hospital, he was always surrounded by a throng of begging children to whom he distributed money. He was sad then and spoke to me, "They will die a month later, but I cannot restrain myself from helping them." Like many Jews, he loved learning. I was frequently drawing him to the lectures, for I felt in him enthusiasm and heart, even though he was not a good speaker. He was a type of doctor who not only heals but also soothes the soul. With these people, I began to discuss the main guidelines of my activity. We agreed that it must go in three directions: organization of lectures and readings, fighting against the epidemic, and possible organization of a laboratory in a hospital of infectious diseases. Each of these tasks would require one person. But, I had to take care of them alone, simultaneously.

Book availability:
Barnes&Noble

Amazon